Główne pojęcia

Ageizm (ang. age - wiek)

dyskryminacja ze względu na wiek, która dotyczy najczęściej rynku pracy, ale także innych dziedzin życia. Problem dyskryminacji ze względu na wiek może być udziałem osób w różnym wieku, także młodych, jednak osób starszych dotyka on w szczególny sposób.

Antysemityzm

postawa wyrażająca uprzedzenie, niechęć, wrogość i dyskryminację Żydów/-ek oraz osób pochodzenia żydowskiego, postrzeganych jako grupa religijna, etniczna lub rasowa, argumentowana powodami religijnymi, gospodarczymi lub politycznymi. Antysemityzmem są także pseudoracjonalne i pseudonaukowe uzasadnienia zniesławiania, dyskryminacji i prześladowań Żydów/-ek oraz czyny wyrastające z tych uzasadnień.

Dyskryminacja

sytuacja, w której ktoś jest traktowany nierówno, inaczej, gorzej, niż byłaby traktowana inna osoba w podobnych okolicznościach. Z reguły dyskryminacja ma związek z przynależnością osoby/osób do jakiejś grupy wyróżnionej na podstawie takich cech jak: płeć, wiek, sprawność, pochodzenie narodowe i etniczne, wyznanie i in. Dyskryminacja to zachowanie lub zaniechanie jakichś działań, najczęściej wynikające z uprzedzeń i stereotypów. Efektem dyskryminacji często jest wykluczenie społeczne danej osoby lub grupy.

Dyskryminacja kobiet

wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom - niezależnie od ich stanu cywilnego - przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych.

Dyskryminacja rasowa

wszelkie zróżnicowanie lub wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie lub uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania, na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność/Ableism

nierówne, niesprawiedliwe i nieuzasadnione traktowanie osób ze względu na niepełnosprawność. Może się przejawiać m.in. poprzez: wrogie nastawienie, ograniczenie w dostępie do miejsc pracy, ograniczenia architektoniczne, przemoc wobec osób niepełnosprawnych, ubezwłasnowolnienie, ograniczenie możliwości opuszczania domu i wiele innych. Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność oznacza jakiekolwiek różnicowanie, wykluczenie lub ograniczanie ze względu na niepełnosprawność, których celem lub skutkiem jest naruszenie lub zniweczenie uznania, korzystania z lub egzekwowania wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie, zasadach równości z innymi osobami. Obejmuje to wszelkie formy dyskryminacji, włączając odmowę racjonalnego usprawnienia. „Racjonalne usprawnienie” oznacza wprowadzenie koniecznych i odpowiednich zmian oraz dostosowań, niewiążących się z nieproporcjonalnym lub nadmiernym obciążeniem, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw.

Dyskryminacja bezpośrednia

sytuacja, w której osoba fizyczna ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji.

Dyskryminacja pośrednia

sytuacja, w której dla osoby fizycznej ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla niej sytuacja, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

Feminizm/Ruch feministyczny

ruch społeczno-polityczny, historycznie związany z walką o osobiste, obywatelskie i wyborcze prawa kobiet (od końca XIX w.). Dziś wskazuje na dyskryminację kobiet z powodu ich płci w różnych sferach życia i dąży do zmiany tej sytuacji, nie tylko równouprawnienia, ale i do wzmocnienia statusu kobiet (ang. empowerment).

Gender mainstreaming

w języku polskim nie istnieje jedno tłumaczenie terminu gender mainstreaming. Potocznie mówi się, że strategia gender mainsteraming to włączenie perspektywy równości płci do wszystkich działań społecznych, politycznych i ekonomicznych. Gender mainstreaming nie jest jednoznaczne z polityką pro-kobiecą, obie płcie są tu w równym stopniu włączone w myślenie koncepcyjne, oddzielające zróżnicowanie płci przy jednoczesnej ich równości wobec prawa. Prowadzenie polityki gender mainstreaming oznacza, że wszystkie proponowane zmiany prawne, programy i decyzje, podejmowane w ramach Unii Europejskiej, powinny być poddane ocenie pod względem zapewnienia obu płciom równych szans.

Ksenofobia (gr. xenos – dziwny, obcy; phobos - strach, awersja)

postawa społeczna charakteryzująca się niechęcią, wrogością i lękiem wobec obcych, cudzoziemców, innych. Ksenofobia jest odczuciem lub percepcją opartą na społecznych konstrukcjach i ideach, a nie na racjonalnych przesłankach czy obiektywnych faktach.

Heteroseksizm

termin odnosi się do świadomie lub nieświadomie przyjmowanego założenia, że heteroseksualność jest jedyną „normalną/właściwą” postacią związków uczuciowych i seksualnych między ludźmi. Heteroseksizm jest źródłem, nie zawsze świadomego, postrzegania osób LGBT (lesbijek, gejów, osób biseksualnych) jako stojących niżej w hierarchii społecznej. Wywodzi się z niego przekonanie, że to osoby heteroseksualne mają prawo decydować o zakresie swobód i ograniczeń przysługujących ludziom homo- i biseksualnym (lecz nie odwrotnie). Zdaniem wielu autorek feministycznych instytucja i ideologia związków heteroseksualnych jest fundamentem patriarchatu. Wyrazem heteroseksizmu jest np. tłumienie, represjonowanie i negowanie istnienia zachowań homoseksualnych, a także przekonanie, że wszyscy są lub być powinni heteroseksualni. Heteroseksizm opiera się na fałszywym przekonaniu o wyższości schematu: dominujący mężczyzna-bierna kobieta.

Homofobia – (gr. homo – taki sam; phobos - strach, awersja)

postawa społeczna charakteryzująca się wrogością, uprzedzeniem i lękiem wobec przedstawicieli mniejszości seksualnych. Homofobia jest uprzedzeniem, a więc uwarunkowaną społecznie awersyjną postawą wobec gejów, lesbijek, osób bi- oraz transseksualnych, opartą wyłącznie na ich orientacji seksualnej, ignorującą indywidualne cechy członków/-kiń tej grupy.

LGBT – skrót do słów ang. słów lesbian, gay, bisexual, transexual/transgender

czyli lesbijki, geje, osoby biseksualne i transseksualne/transgender.

Mizoginia/Mizoginizm – (gr. misos – nienawiść; gyne - kobieta)

 nienawiść albo silne uprzedzenie mężczyzn w stosunku do kobiet.

Molestowanie

każde niepożądane zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby fizycznej i stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery.

Molestowanie seksualne

każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym wobec osoby fizycznej lub odnoszące się do płci, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności tej osoby, w szczególności przez stworzenie wobec niej zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery; na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy.

Mowa nienawiści

wypowiedzi (ustne i pisemne) oraz przedstawienia ikoniczne i ilustracje lżące, oskarżające, wyszydzające i poniżające grupy i jednostki z powodów takich jak: pochodzenie etniczne i narodowe.

Niepełnosprawność

długotrwała obniżona sprawność fizyczna, umysłowa, intelektualna lub sensoryczna, która w interakcji z różnymi barierami może ograniczać pełne i efektywne uczestnictwo w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami.

Nierówne traktowanie

traktowanie osób fizycznych w sposób będący jednym lub kilkoma z następujących zachowań: dyskryminacją bezpośrednią, dyskryminacją pośrednią, molestowaniem, molestowaniem seksualnym, a także mniej korzystnym traktowaniem osoby fizycznej wynikającym z odrzucenia molestowania lub molestowania seksualnego lub podporządkowania się molestowaniu lub molestowaniu seksualnemu, oraz zachęcanie do takich zachowań i nakazywanie tych zachowań.

Orientacja homoseksualna

trwały, emocjonalny i seksualny pociąg do osób tej samej płci.

Orientacja seksualna

to sposób, w jaki dana osoba określa swoją seksualność z punktu widzenia płci osób, w których się zakochuje lub z którymi nawiązuje relacje intymne. Najczęściej mówi się o orientacjach (tożsamościach): heteroseksualnej, biseksualnej i homoseksualnej. Orientację seksualną najczęściej opisuje się na continuum (linii), gdzie na jednym krańcu wyróżnia się całkowitą heteroseksualność, na przeciwnym homoseksualność, a między nimi znajdują się różne wymiary biseksualności.

Płeć biologiczna (ang. sex)

cechy biologiczne, którymi różnią się kobiety i mężczyźni dzieli się na tzw. pierwszo-, drugo-, trzeciorzędowe cechy płciowe. Pierwszorzędowe cechy płciowe to występowanie wewnętrznych narządów płciowych - jajników i jąder. Cechy drugorzędowe to obecność charakterystycznych dla określonej płci narządów zewnętrznych. Natomiast takie cechy jak: męskie i żeńskie proporcje ciała, barwa głosu, typ owłosienia czy usposobienie - stanowią cechy trzeciorzędowe.

Płeć społeczno-kulturowa (ang. gender)

pojęcie odnoszące się do różnic społeczno-kulturowych (a nie biologicznych) między kobietami i mężczyznami, które są nabyte (przyswojone w procesie wychowania i socjalizacji). Płeć społeczno-kulturowa jest zespołem atrybutów, postaw, ról społecznych i zachowań, przypisywanych mężczyźnie lub kobiecie przez szeroko rozumianą kulturę. Mechanizmy społeczne powodują, że od kobiet i mężczyzn oczekuje się wypełnienia tych norm i ról. Płeć społeczno-kulturowa jako zespół norm może zmieniać się w czasie, jest zależna od kręgu kulturowego, w którym funkcjonuje oraz od dominującej religii.

Prawa ojca

prawo rodzicielskie do kontaktów i sprawowania opieki nad dzieckiem. W szerszym rozumieniu prawa ojca wiążą się z działaniem na rzecz równouprawnienia płci we wszelkich sferach życia społecznego i rodzinnego, z promowaniem odpowiedzialnego i aktywnego ojcostwa, oraz zmianą społecznych uwarunkowań ograniczających rolę ojców po rozwodzie jedynie do obowiązku alimentacyjnego.

Równe traktowanie

zasada równego traktowania jest jedną z naczelnych zasad prawnych Wspólnot Europejskich; związana z ekonomicznym i socjalnym wymiarem praw człowieka. Jest to równe traktowanie rozumiane dosłownie - jako jednakowość traktowania i brak zróżnicowania ze względu na płeć, wiek, rasę i pochodzenie etniczne, orientację seksualną, tożsamość płciową, wyznanie/bezwyznaniowość, status ekonomiczny i in. we wszystkich przejawach życia społecznego, przede wszystkim zaś w stosunkach pracy. Równe traktowanie oznacza nie tylko równą płacę za równą pracę (i pracę o tej samej wartości), ale także równe warunki pracy, równy dostęp do szkoleń i awansów.

Tożsamość płciowa

poczucie przynależności do danej płci, wewnętrzna identyfikacja z kobietą lub mężczyzną, może być różna od płci biologicznej połączona z silnym pragnieniem korekty ciała, tak aby odpowiadało ono płci odczuwanej (transseksualizm). Nie jest związana z orientacją seksualną.

Transfobia

postawa społeczna charakteryzująca się wrogością, uprzedzeniem oraz dyskryminacją osób transpłciowych (transseksualnych, transwestytycznych, transgenderowych). Wiele osób trans płciowych doświadcza również homofobii ze strony osób błędnie traktujących medycznie rozpoznane zaburzenia tożsamości płciowej jako formę homoseksualizmu.

Transgenderyzm – (łac. trans – poza, poprzez, po drugiej stronie; ang. gender - płeć)

ogólny termin przypisywany całej różnorodności jednostek, zachowań i grup wykazujących tendencje do odbiegania od roli płciowej człowieka, przydzielonej zwykle (choć nie zawsze fizjonomicznie, jednak zawsze genetycznie) przy urodzeniu, a także od przypisywanych jej tradycyjnych ról społecznych. Transgenderyzm jest formą tożsamości płciowej (samoidentyfikacja jako mężczyzna, kobieta), która nie zgadza się z „rodzajem przypisanym” (identyfikacja w oczach innych jako kobieta bądź mężczyzna na podstawie płci fizycznej/genetycznej). Transgenderyzm nie pociąga za sobą ustalonej orientacji seksualnej.

Transseksualizm – (z łac. transire - przechodzenie)

zaburzenie identyfikacji płciowej, postać zespołu dezaprobaty płci, polegająca na pragnieniu życia i byciu akceptowanym jako osoba płci przeciwnej fizycznie. Osoby o biologicznych cechach płci męskiej, ale poczuciu bycia płci żeńskiej oznaczamy M/K lub nazywamy transseksualistkami, natomiast osoby o biologicznych cechach płci żeńskiej, lecz czujące się mężczyzną oznaczamy K/M lub nazywamy transseksualistami.

Transwestytyzm

skłonność do czasowej identyfikacji z płcią przeciwną, która może wyrażać się chęcią upodobnienia do niej, np. poprzez zakładanie jej ubrań i naśladowanie zachowania. Nie jest związany z osiąganiem satysfakcji seksualnej lecz psychicznej i/lub emocjonalnej. Nie jest związany z orientacją seksualną.

Wykluczenie społeczne/Marginalizacja

wykluczenie z udziału w życiu społecznym jednostek lub grup społecznych. Brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa w ważnych aspektach życia społecznego, gospodarczego, politycznego czy kulturowego. Jednostka jest społecznie wykluczona, jeżeli: jest ona pod względem geograficznym członkiem społeczeństwa, nie może uczestniczyć w normalnych aktywnościach obywateli w tym społeczeństwie (z powodów będących poza jej kontrolą), chce uczestniczyć w aktywności społeczności.

Źródło: Równe traktowanie w administracji publicznej, Podręcznik, D. Bregin M. Wojkowska, M. Pawlęga, E. Rutkowska., Warszawa 2014. Podręcznik został wydany przez Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania w wersji papierowej w ramach Projektu Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia w Regionach współfinansowanego z programu Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej PROGRESS (2007-2013), str. 112 i nast.

Informację sporządził/a: Krzysztof Guzowski